Սառը պատերազմի ավարտից և Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Եվրոպայում աստիճանաբար տարածվեց և որոշակի ժողովրդականություն ձեռք բերեց այն մոտեցումը, որ սպառնալիքների նվազման պայմաններում ռազմական դաշինքները կորցնում են իրենց իմաստը։ Այս միտումի շարունակությունը ՆԱՏՕ-ի անդամ որոշ երկրների կողմից ռազմական բյուջեների կրճատումն էր, ինչը հատկապես տեսանելի դարձավ արևմտաեվրոպական դաշնակիցների դեպքում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրների թիվն ավելանում էր, ՆԱՏՕ-ի ընդհանուր ռազմական բյուջեն կամ մնում էր  նույնը, կամ՝ նույնիսկ նվազում։ Քանի որ ՆԱՏՕ-ն ժողովրդավարությունների միություն է, չպետք է զարմանալի լինի, որ դրա անդամ երկրների հասարակություններում վտանգի զգացման անհետացումը ուղղակիորեն ազդեց քաղաքական գործիչների որոշումների վրա, և եվրոպական անդամների ռազմական բյուջեն աստիճանաբար իջավ սահմանված GDP-ի 2 տոկոսից:

Բարեկեցության և տնտեսական առաջընթացի անխուսափելիության զգացումն այնքան ուժեղացավ, որ անվտանգության և ռազմական հնարավորությունների զարգացման մասին հոգածությունը այնքան էլ մոդայիկ չէր համարվում։

Վերոնշյալ «ապառազմականացման» միտման ֆոնին Եվրոպայում էլ ավելի մեծացավ չմիավորման ու չեզոքության տեսությունների կողմնակիցների թիվը։ Ավստրիայի և Շվեյցարիայի հաջող չեզոքության փորձից բացի, կարևոր նախադեպեր էին Շվեդիայի և Ֆինլանդիայի վարած չեզոքության քաղաքականությունն ու ռազմական դաշինքներից խուսափելը։ Բոլոր վերը նշվածների նախատեսմամբ՝  բնական էր, որ Խորհրդային Միության փլուզման արդյունքում անկախությունը վերագտած երիտասարդ ժողովրդավարական   ​​երկրների համար չմիանալու  քաղաքականությունը դիտարկվում էր որպես արտաքին և անվտանգության քաղաքականության միջոցներից մեկը։ Մի քանի երկրներ ընտրել են այս ճանապարհը և մինչ օրս պահպանում են չեզոքության քաղաքականությունը տարբեր ձևերով։

Եվրոպական մայրցամաքում կոնվենցիոն  ռազմական սպառնալիքի բացակայության տեսության մեջ առաջին ճեղքն առաջացել է 2008 թվականին Վրաստանի դեմ Ռուսաստանի ռազմական ագրեսիայի հետևանքով։ Սակայն, ցավոք, որոշ սուբյեկտիվ կամ օբյեկտիվ պատճառներով Վրաստանի դեմ ձեռնարկված գործողությունները բավականաչափ ուժեղ խթան չեղան երկու տասնամյակ հաստատված մոտեցումները փոխելու համար։ 2014 թվականին Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականության խախտումը, Ղրիմի թերակղզու անօրինական բռնակցումը և Արևելյան Ուկրաինայում ռազմական հակամարտությունների սկիզբն արդեն իսկ եվրոպական երկրներին ստիպեցին լրջորեն մտածել, որ ռազմական առճակատումն այնքան էլ անհավանական չէր եվրոպական մայրցամաքում։ Այստեղ հարկ է նշել, որ վերոնշյալ «մտահոգությունը» շատ ավելի պարզ ու տեսանելի էր Արևելյան Եվրոպայի երկրների համար, քան Արևմտյանների, ինչը, ի վերջո, ազդեց պատասխան քայլերի բովանդակության ու մասշտաբների վրա։

Անկախ նրանից, թե որքան արդյունավետ էր Արևմուտքի հավաքական արձագանքը 2014-ի իրադարձություններին, մի բան պարզ էր. երկու տասնամյակների անապահովությունն ավարտվել էր: Ռազմական բյուջեների նվազման միտումը դադարեցվեց, և նախանշվեց  վերադառնալ 2% նշագծին: Պարզվեց, որ մոտեցումը, որ Եվրոպայում ռազմական սպառնալիք   տեսականորեն ևս գոյություն չունի,  ճիշտ չէր։

Վերոնշյալ գործընթացները զգալիորեն սասանեցին  Եվրոպայում չմիանալու և չեզոքության «հետևորդների» դիրքերը։ Հատկապես նկատելի էր, որ Ղրիմի բռնակցումը և ռազմական հակամարտությունն Արևելյան Ուկրաինայում զարգացան այն ֆոնին, երբ 2010 թվականից օրենսդրական մակարդակում ամրագրվեց Ուկրաինայի «ոչ դաշինքային» կարգավիճակը, այսինքն՝ չեզոքությունը, և Ուկրաինային արգելվեց միանալ ռազմական դաշինքներին։

Մոլդովայի կողմից անկախության վերականգնումից անմիջապես հետո հայտարարված «մշտական ​​չեզոքությունից» հետո, 2014 թվականին Ուկրաինայի ինքնիշխանության նկատմամբ ոտնձգությունն արդեն երկրորդ անգամն էր հետխորհրդային տարածքում, երբ երկիրն ընտրում էր չեզոքությունը՝ որպես անվտանգության ապահովման միջոց, և արդյունքում ստանում էր  տարածքային ամբողջականության  խախտում։  Այս հանգամանքը բնական հարցեր էր առաջացնում, և դրանց   պատասխաններն միանշանակ թեքվում էին դեպի չեզոքության անարդյունավետությունը։

Սակայն,   Եվրատլանտյան տարածքում անվտանգության երաշխիքների փոքր ընտրությունից  չեզոքությունը վերջապես ջնջելու համար ևս մի քանի տարի պահանջվեց։ Ջրբաժանը ռուսական լայնածավալ ռազմական ագրեսիան էր, որը սկսվեց Ուկրաինայի դեմ 2022 թվականի փետրվարին։ Այլ աշխարհաքաղաքական փոփոխությունների հետ մեկտեղ այս վերջին իրադարձությունը  արմատապես փոխեց երկու նորդիական երկրների արտաքին և անվտանգության քաղաքականությունը: Չմիավորումը և չեզոքությունը տասնամյակներ շարունակ եղել են Ֆինլանդիայի և Շվեդիայի անվտանգության ճարտարապետության հիմքը: Այս երկու երկրների՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցելով վերջնականապես փոխվեց Եվրոպայի ռազմաքաղաքական քարտեզը, և բուֆերային գոտիների կամ չեզոք տարածքների տեսությունը դարձավ անցյալ։

Սառը պատերազմի ավարտից հետո հաջորդ 30 տարիների պատմության վերլուծության հիման վրա արդեն կարելի է վստահորեն ասել, որ ժամանակակից իրականության մեջ եվրոպական մայրցամաքի անվտանգության միակ երաշխիքը Վաշինգտոնի պայմանագրի 5-րդ հոդվածն է։ Տարածքային ամբողջականության և ինքնիշխանության և, ի վերջո, գոյատևման համար պայքարը ժամանակակից պատմության մեջ դարձել է Վրաստանի, Մոլդովայի և Ուկրաինայի ամենօրյա իրականություն: Իսկ նմանատիպ անցյալ ու աշխարհաքաղաքական համանման պայմաններ ունեցող երկրները, որոնց հաջողվել է դառնալ ՆԱՏՕ-ի անդամ, շարունակում են իրենց խաղաղ զարգացումը։ Անկախ նրանից, թե ՆԱՏՕ-ի Արևելյան Եվրոպայի փոքր երկրների հասարակությունները որքան ապահով են զգում իրենց, փաստն այն է, որ նրանց տարածքում ռազմական գործողություններ չեն իրականացվում, նրանք ստիպված չեն հաղթահարել օկուպացիայի կամ անեքսիայի մարտահրավերները։

Ավելի քան 70 տարի է անցել Հյուսիսատլանտյան պայմանագրի ստորագրումից և 5-րդ հոդվածի,  որպես անվտանգության գործիքի  ներկայիս տեսքով ձևավորումից։ Չնայած վաղեմության ժամկետին՝ կոլեկտիվ պաշտպանությունը միանշանակ մնում է Եվրաատլանտյան տարածքում անվտանգության ապահովման ամենաարդյունավետ միջոցը։ Ասվածի վկայությունն է այն փաստը, որ 12 երկրների կողմից հիմնադրված դաշինքն այսօր ունի 31 անդամ, իսկ ընդլայնման գործընթացը շարունակվում է։

Բլոգի հեղինակ՝ Թոռնիկե Փարուլավա

Հրապարակման բովանդակությունն ամբողջական ծավալով հանդիսանում է հեղինակի անձնական կարծիքը։